«تهران تبآلود» نوع دیگری از خواندن تاریخ است. خود نویسنده به آن میگوید نگریستن از دریچهی مکان-رویدادها. خواندن تاریخ از طریق پرسهزنی و دیدار آجرها و درختها و آدمها و نه از طریق کتاب و خیال و کتابخانه. حمیدرضا حسینی در کتاب تهران تبآلود به سراغ تاریخ جنبش مشروطهی ایران رفته و آن را از دریچهی ۳۸ مکان-رویداد از آغاز جنبش در آبان ماه ۱۲۸۴ خورشیدی تا استقرار مجلس شورای ملی در عمارت بهارستان در مهرماه ۱۲۸۵ روایت کرده است.
تهران تبآلود، روایتی از مکانهای فراموششده جنبش مشروطه در تهران
نویسنده: حمیدرضا حسینی
ناشر: نشر روزنه
نوبت چاپ: ۱
سال چاپ: ۱۳۹۹
تعداد صفحات: ۲۰۲
«تهران تبآلود» نوع دیگری از خواندن تاریخ است. خود نویسنده به آن میگوید نگریستن از دریچهی مکان-رویدادها. توی همان صفحهی اول کتاب مینویسد: «اگرچه مکانهای تاریخی غالباً با ارزش معماری و هنریشان سنجیده میشوند، اما بسیاری از مکانها به سبب داشتن روایت حائز اهمیتاند. چنین مکانهایی از آن رو که رخدادهای مهمی در آنها چهره بسته یا منسوب به چهرههای نامدار تاریخی هستند، صاحب روایت و یادآور فرازهایی از تاریخ گذشته هستند.» ص۹
تاریخ از دریچهی مکان-رویدادها و پیگیری وقایع تاریخی از طریق پرسه زدن در خیابانهای شهر و یافتن مکانهای فراموششدهی تاریخی و مرور قصهها از طریق لمس آجر به آجر خانهها در سالهای اخیر رواج بسیاری پیدا کرده است.
سایت سفرنویس و روایتهای تاریخیاش از محلات مختلف تهران و تورهایی که برگزار میکند مطمئناً در رواج این نوع از تاریخخوانی در سالهای اخیر نقش به سزایی داشته. نکتهی جالب این که حمیدرضا حسینی هم یکی از راویانی است که از طریق سایت سفرنویس تور مشروطهگردی برگزار میکرد و با گشت و گذار در کوچهها و خیابانهای مختلف شهر تهران تاریخ مشروطه را روایت میکرد. خواندن تاریخ از طریق پرسهزنی و دیدار آجرها و درختها و آدمها و نه از طریق کتاب و خیال و کتابخانه.
حمیدرضا حسینی در کتاب تهران تبآلود به سراغ تاریخ جنبش مشروطهی ایران رفته و آن را از دریچهی ۳۸ مکان-رویداد از آغاز جنبش در آبان ماه ۱۲۸۴ خورشیدی تا استقرار مجلس شورای ملی در عمارت بهارستان در مهرماه ۱۲۸۵ روایت کرده است. این مکانها طیف مختلفی دارند و خود نویسنده هم در فصل اول کتاب نگاهی آماری به آنها داشته: ۳۸ درصدشان تکیه و مسجد و مدرسهی علوم دینیاند، ۹ درصد خانهاند، ۱۶ درصدشان بازار و گذر، ۱۳ درصد باغ و کاخ سلطنتی، ۹ درصد زیارتگاه و گورستان و ۶ درصد دروازه و ایستگاه و ۶ درصد سفارتخانه و ۳ درصد مدرسهی جدید.
کتاب ۱۶ فصل دارد. نخی که این فصلها را به هم وصل میکند ترتیب زمانی رویدادهای جنبش مشروطیت است. کتاب از اولین جرقههای جنبش مشروطیت در گورستان و مدرسهی چال و امامزاده سیدولی و مسجد و مدرسهی خازنالملک شروع میشود و در فصل آخر به عمارت سپهسالار و تشکیل مجلس شورای ملی میرسد.
فصلها کوتاهند. اول هر فصل مهمترین وقایع جنبش مشروطیت و ارتباط این جریان با مکان آن فصل شرح داده میشود، بعد مکان-رویداد آن فصل توصیف میشود و تاریخچهی آن و قصهی آدمهای آن مکان روایت میشود. کتاب جوری است که انگار تو داری یک رمان میخوانی که توی هر فصلش قصههای فرعی مختلفی وجود دارند. مثلا در فصل مسجد سرپولک و خانهی بهبهانی، قصهی زندگی سید عبدالله بهبهانی معروف به شاه سیاه و سرانجام زندگیاش را هم میخوانی.
یا در فصل مسجد جامع عتیق و امامزاده یحیی قصهی تنها موجودات زندهای را که از آغاز مشروطیت تا به امروز زنده ماندهاند میخوانی. یا در فصل کاخ صاحبقرانیه آغاز و انجام مشروطه به هم گره زده میشوند. کاخ صاحبقرانیه جایی است که فرمان مشروطیت در آن امضا و نظام مشروطه آغاز میشود و جایی است که محمدرضا شاه پهلوی آن را ترک میکند و به فرودگاه میرود و نسخهی نظام مشروطه پیچیده میشود.
حمیدرضا حسینی از نقلقولهای پی در پی که در کتابهای تاریخی معمول است پرهیز میکند و منابع و نقلقولها را به پانویس و منابع و مراجع حواله میدهد. لحن کتاب کاملا قصهگو است. در جاهایی که حس میکند برای خوانندگان امروزی جذاب است از جزئینگری غفلت نمیکند. مثلا قصهی تبدیل مجلس شورای اسلامی به مجلس شورای ملی در فرمان مشروطیت و رفت و برگشتهای فرمان مشروطیت را به دقت و با جزئیات روایت میکند.
البته که مثل هر کتاب تاریخی دیگری جاهای خالی و سطرهای نانوشته هم دارد. مثلا زندگی سید عبدالله بهبهانی را به دقت و تا به انتها شرح میدهد. اما از سید محمد طباطبایی آن قدر که باید و شاید نمیگوید. جزئیات زندگی او را شرح نمیدهد یا گاه و بیگاه به شیخ فضلالله نوری میرسد، اما از یک روایت منسجم از زندگی او انگار پرهیز میکند.
بزرگترین جای خالی کتاب به نظر من نقشهی مکانرویدادهای کتاب است. حمیدرضا حسینی در همان فصل اول در یک جدول شستهرفته ۳۸ مکان-رویداد اصلی آغاز جنبش مشروطیت را فهرست کرده است. نام مکان، محلهی قرار گرفتن آن، رویداد مربوط به آن مکان، نشانی آن و وضعیت کنونیاش. چیزی که میتوانست به غنای کتاب بیفزاید یک نقشه از شهر تهران و نمایش این ۳۸ مکان-رویداد بر روی آن بود. حتی میشد روی نقشه مسیری برای گشت و گذار در این ۳۸ رویداد پیشنهاد داد.
یعنی همان کاری را که حمیدرضا حسینی در تورهای مشروطهگردی سایت سفرنویس اجرا میکرد روی نقشه و در کتاب میآورد. این جوری این کتاب به ماهیت خودش نزدیکتر میشد: خواندن تاریخ از طریق پرسه زدن و نه از طریق کتاب و کتابخانه و کلاس درس. کتاب مصور است و عکسهای زیادی هم دارد. عکسها همگی سیاه و سفیدند و کیفیت بالایی ندارند. بیکیفیتی نمودارهای فصل اول کتاب خیلی توی ذوق میزند. اما نبودن نقشهی ۳۸ مکان رویداد بیش از هر چیزی احساس میشود.
«تهران تبآلود» تنها روایت جرقههای اولیهی انقلاب مشروطیت و تشکیل اولین مجلس شورای ملی است و بازهای حدودا یک ساله را در برمیگیرد. انقلاب مشروطهی ایران روزهای پرفراز و نشیب و عجیبتری را هم از سر گذرانده است. مطمئنا روایت روزهای بعدی انقلاب مشروطه از دریچهی مکان-رویدادها جذابیتهای بیشتری هم دارد.
چون که دیگر محدود به تهران نیستند و جاهای مختلفی از ایران را در برمیگیرند. کتاب «تهران تبآلود» در سال ۱۳۹۹ به چاپ رسیده است. مشخص نیست که تیراژ آن چه قدر است. اما اگر کتابهای چاپهای بعدی را هم تجربه کند، از حمیدرضا حسینی انتظار میرود که به فکرهای جلدهای دوم و سوم این کتاب هم باشد… این گونه تاریخ را روایت کردن جای کار زیادی دارد.
[…] […]